Seray Şahinler – Araştırmacı, akademisyen ve müellif Seza Sinanlar Uslu, tarihe yeni bir “kapı” araladı. Uslu’nun Aynur Gürlemez Arı ve Fatih Erdoğmuş’la birlikte hayata geçirdiği “Kırmızı Kapı” Beyoğlu’nun izlerini süren kıymetli bir çalışma. Bir “keşif aracı” olan Kırmızı Kapı, sanata ve tarihe kapı aralıyor.

Kırmızı Kapı keşfe evvel kendi yerleşkesinden başlıyor. Bina hakkında hiçbir bilgisi olmayan grup, eski haritalardan yola çıkarak buranın yaşını tespit etmeye çalışıyor birinci adım olarak. Araştırmalar sonucu 1905 tarihli Goad Haritası’nda binanın Spadaro Paşa apartmanı olduğu fark ediliyor. Spadaro Paşa’nın izini süren takım, kilise kayıtları, ticari yıllıklar, soyağacı içerikli siteler derken Yunanistan’daki Tinos adasına varıyor. Ama sanılanın bilakis Spadaro bir paşa değil. 1832-1925 yılları ortasında yaşamış Spadaro Paşa’nın tam ismi “Michel Anastasio Spadaro”. Spadaro, Harbiye Mektebi’nde doktorluk yaptığı için paşa rütbesi taşımış. Ailenin öbür üyeleri üzere Asmalı Mescit’te oturmuş. Değişiktir, 1894 zelzelesinden sonra yapılmış Spadaro Paşa Apartmanı’nda Spadaro Ailesi’nden kimsenin oturmamış. Apartman el değiştirse de inşa edildiği tarihten günümüze kadar daima kiracılara mesken olmuş…

Ortamın mikro kozmosu

Bu bilgileri heybesine katan takım, ikinci etapta binadan yolu geçenleri keşfetmeye koyulmuş. Sonuç yeniden göz alıcı… Uslu, izine rastladıkları isimlerin Beyoğlu’nun ne kadar güçlü kültürel kimliğe sahip olduğunu bir defa daha hatırlattığını söylüyor. Pekala kimler mi vardı bu binada? Mesela bugünlerde kapanacağından kelam edilen Lebon Pastanesi’nin kurucusu Edouard Lebon, 1896-98 yıllarında Spadaro Paşa apartmanında oturmuş, onun boşalttığı daireye bir yıl sonra Fransız ressam Prieur Bardin yerleşmiş. Tünel pasajında 20. yy ortalarına kadar dükkânı hâlâ açık olan Koop Piyano’nun sahibi Karl Koop, Tokatlıyan ve Pera Palas Oteli’nde şeflik yapmış Léon Alexich, kuyumcu Adolphe Perché, komiteci Antoine Ralli binanın öbür sakinleri. Apartmanın Sofyalı Sokağa bakan dükkânındaysa uzun yıllar terzi Bekés kiracı olmuş…

Beyoğlu, çok katmanlı, çok renkli münasebetiyle çok da güçlü bir yapıya sahip. Kırmızı Kapı’nın araştırmaları bu kültürü daha iyi görebilmek ismine iyi bir referans. Bu yapılar birebir vakitte kültürel çeşitliliğin de bir yansıması. Beyoğlu’nda yürürken başınızı çevirdiğiniz her yerde tarihi bir yapı görüyorsunuz. Bu izleri sürdüğümüzde karşımıza çıkan ayrıntılar ise sosyokültürel ortamın bir dökümü adeta… Seza Sinanlar Uslu, apartmanların Beyoğlu’na mahsus kozmopolit ortamın mikro kozmosları olduğunu belirtiyor ve ekliyor: “Spadaro Paşa apartmanı örneğinde olduğu üzere daireler ya da dükkânlarda her kiracıyla birlikte farklı bir hayat başlıyor o binada. Yeni bir şahit beliriyor, yeni bir hikaye ortaya çıkıyor. Sokaklar ise tam bir bağlam zinciri; yer yer kopmuş, yer yer sıkıca kenetli. Örneğin günümüzde Galeri Meşher’in olduğu Fructerman Apartmanı bir vakitler Abdullah Biraderlerin fotoğraf konutunun bulunduğu, 1902 ve 1903 yıllarında Salon Sergileri’nin yapıldığı yer. Pekala bugün de orada stantlar düzenleyen bir galeri olması tesadüf mü? Elbette değil. Beyoğlu üzere katmanlı geçmişi olan yerlerde izlerin büsbütün kaybolması da bu nedenle mümkün değil. Beyoğlu bu açıdan bakarsak dillendirilmeyi bekleyen kıssalarla dolu muazzam bir bellek.”

Osmanlı ve Cumhuriyet’in izlerini takip ettiğimizde karşımıza çıkan isimler birebir vakitte nüfuzlu ailelere mensup. Hâl böyleyken ulaştığınız tek bir kişi dahi sizi öteki sulara çekebiliyor. “Arayıp bulmak gibisi yok!” diyen Kırmızı Kapı grubu, Spadaro Paşa Ailesi’nin akıbetini araştırırken paşanın bir kızının şair ve muharrir olduğunu tespit etmiş. Marine Spadaro Paşa ismini alan bayanın yazdığı kitaplardan birini Fransa’da oburunu de İstanbul’daki bir sahafta bulmuşlar. Fransa’dan gelen 1934 basımı kitabın sayfaları 87 yıl sonra birinci kere açılmış… Uslu, “Bunu öngöremezdik; tıpkı sahaftan aldığımız öteki kitabın ismini birinci kez duyduğumuz Madam Gentille Arditty Puller’e imzalı çıkması üzere. Madam Arditty’i araştırınca onun da muharrir olduğunu anladık! Artık peşine düşülecek yeni bir öykümüz var” diyor.

Her periyodun uğrak yeri

Beyoğlu’nun kültürel çeşitliliği son günlerde Netflix imali “Kulüp” dizisiyle yine gündeme geldi. 1950’li yıllarda Beyoğlu civarında Seferad Musevisi Matilda ve kızı Raşel’in hayatına ve etrafına odaklanan dizi, o günleri bir kere daha hatırlattı. Uslu bu vesileyle bölgedeki öbür renklere de dikkat çekiyor. Beyoğlu’nda Levantenler’in varlığı epeyce güçlü. Mahallî gayrimüslimlerden esnaf olarak Rumları, Ermenileri ve Yahudileri de görüyoruz lakin ikâmet olarak Galata, Cihangir, Aynalıçeşme tarafları ve Pangaltı bölgesini daha çok tercih ettiklerini biliyoruz. Uslu, “Beyoğlu her periyot bir uğrak yer üzere. Kente gelip bir mühlet kalanlar daha çok buraya yerleşmişler” biçiminde konuşuyor. 

Belleğimizin ayrılmaz modülü

Seza Sinanlar Uslu: “Beyoğlu çok vakitli bir yer; geçmiş, bugün iç içe. Bir cins vakit tüneli üzere. Burada beşerler ve yerler daima bir akış içinde birbirlerini var ediyorlar. Ne vakit ki akışta kopuş yaşanıyor, ritm bozuluyor o vakit ‘Beyoğlu bitti, Beyoğlu battı’ demeye başlıyoruz. Esasen Beyoğlu bitmiyor. İnişler ve çıkışlar yaşıyor; deviniyor. Bize düşen yerleri korumak elbette lakin, insanları da o yerleri var edebilsinler diye desteklemeliyiz. Beyoğlu İstanbul’un hatta Türkiye’nin izdüşümü üzere. Beyoğlu’nun barındırdığı her şey ülkenin hem zenginliği hem de gerçeği. 1950’lerden sonra köyden kente göçle gelip, gayrimüslimlerin terk etmek zorunda kaldıkları konutlara yerleşenler, onlar da bugün artık Beyoğlu belleğinin ayrılmaz modülleri ve kıssada yerleri var. Münasebetiyle seçerek değil, severek bu mirası aktarabilirsek hepimize iyi gelecek bir şey yapmış oluruz.”