Fatma G. Kabasakallı – İstanbul / İklim kriziyle tehlike çanları çalarken, tüm dünyada atık toplama, ayrıştırma ve geri dönüşüm süreçlerine ait önemli bir farkındalık rüzgarı esiyor. Türkiye’de atık kağıt toplayıcılarıyla gündeme gelen mevzu, aslında global seviyede önemli bir sorun ve geri dönüşüm sistemlerine gereksinim duyuluyor. “WorldCounts.com” sitesine nazaran, insanoğlu tüm dünyada her yıl 2 milyar tondan fazla atık üretiyor ve bunun 300 milyon tonu tek kullanımlık plastik. Atıkların çoğunluğu topraklara ve okyanuslara gidiyor. “National Geographic” mecmuasının 2019 yılına ilişkin araştırmasına nazaran, üretilen plastiğin yüzde 91’i geri dönüştürülmüyor.

Avrupa Etraf Bürosu’nun 2019’a ilişkin bilgilerle hazırladığı raporuna nazaran, dünyada kentsel atığı en iyi dönüştürenler ortasında birinci sırada Almanya yer alıyor. Onu, Avusturya, Güney Kore, İngiltere’nin Galler bölgesi ve İsviçre izliyor. Farklı ülkelerde evsel atık toplama, ayrıştırma ve geri dönüşüm süreçlerinde ilgi cazip usuller kullanılıyor.

Almanya: Dünya şampiyonu

Atık ayırma sürecinde dünya şampiyonu olan Almanya’da her hane kendi çöpünü kendi ayırmak ve farklı çöp kutularına ya da torbalara atmak zorunda. Çöp ayırma kurallarına uymayan vatandaşlar muhakkak ikazlardan sonra konutlarını bile kaybetme riskini taşıyor, çöpler yanlış formda ayrıldığındaysa ceza ödüyor. Ülkedeki büyük kentlerde çabucak hemen her binanın art bahçesinde yahut belirlenen noktalarda 4 farklı renkte çöp kutusu bulunuyor. Kırsal bölgelerdeyse, bu renkli çöp kutuları çoklukla geri dönüşüm tesislerinde bulunuyor veya muhakkak çöp toplama tarihlerinde çöpler ayrıştırılarak koruma ediliyor. Çöplerin toplanma vakitlerini gösteren takvim yılda bir kere her vatandaşın adresine gönderiliyor ve belediyeler üzerinden de duyuruluyor. Almanlar çöplerini farklı torba ya da kutularda topluyor: Mavi yahut yeşil, siyah yahut gri, biyolojik atık yahut kahverengi.

Ülkede 2003’den beri kimi içecek şişeleri ve kutuları için “depozito” usulü mevcut. Vatandaşlar bu şişeleri süpermarketlerdeki otomatlara atarak 15 ile 25 euro cent ortasında bir fiyatı geri alabiliyor. Öte yandan televizyon üzere büyük elektronik atıkların caddeye bırakılması yasak olup, cezası 50 bin euro’yu bulabiliyor.

Japonya: Katı kurallar var

Sıfır atık gayesine sahip Japonya, geri dönüşümü çok ciddiye almasının yanında, pek çok uygulama ve yüksek bir atık kültürübe sahip. Japon hükümeti suyun bile ayrıştırılmasını teşvik ederken, Japonlar katı bir çöp ayrıştırma sistemine ve yıllık olarak belirlenen katı bir çöp toplama takvimine uyuyor. Ülkede, bilhassa birtakım kentlerde çöpler 7 hatta 8 farklı sınıfa ayrılabiliyor. Üstelik, hangi gün hangi çöpün atılacağı takvimde belirtiliyor, yani birebir kümedeki çöpü her gün atamıyorsunuz. Çöp sınıfları ortasında yanıcı ve yanmaz olarak iki kategori bulunurken, yanıcı çöpler için özel bir sarı poşet satın alınması gerekiyor.

Öte yandan ülkede çöpleri atmadan evvel plastik şişelerin durulanması, tüm etiketlerin çıkarılması, kartonların katlanarak konmasının yanı sıra, çöp sahibi meskenin bilgileriyle etiketlenmesi üzere ayrıntılı adımlar da dikkat çekiyor. Böylelikle tüm vatandaşların kendi çöpünü kurallara uygun formda atma sorumluluğunu da taşıması sağlanıyor.

Güney Kore: Değerliye mal oluyor

Güney Kore, geri dönüşüm konusundaki muvaffakiyetinin yanı sıra besin atıkları konusunda da özel sistemler geliştirmiş. Dünya Ekonomik Forumu’nun bir araştırmasına nazaran, üretilen besinin üçte biri ya bozuluyor ya da atılıyor. Bu da global sera gazı salımını kıymetli ölçüde artırıyor. Güney Kore, bu probleme yönelik keskin kıymetlerin yanı sıra teknoloji yatırımları yapan bir ülke. Besinlerin yani organik atıkların geri dönüşümü için özel, etrafa ziyan vermeyen poşetler belli bir fiyattan satılıyor ve vatandaşlar kimlik kartlarıyla birlikte organik atıklar için özel geliştirilmiş otomatik çöp kutularını kullanıyor. Üstelik vatandaşlar ne kadar çok besin atarsa o kadar fazla para ödemek zorunda. Bu formda besin atıklarının azaltılması hedeflenirken, yemek atıkları kişi başına 130 kilodan 11 kiloya indirilebilmiş. Toplanan organik atıklar biogaza dönüştürülerek, elektrik santrallerinde yakıt olarak, gübre ve hayvan besini olarak da kullanılıyor.

Galler: İngiltere’den farklı

İngiltere’ye bağlı Galler, bilhassa evsel atıkların geri dönüşümünde bir muvaffakiyet kıssası olarak dikkat çekiyor. Son 20 yılda ülkede mesken başına geri dönüşüm oranı yüzde 5’ten 64’e çıkarak, Avrupa’da en yüksek oranlara ulaştı. Bu muvaffakiyetin gerisinde, 3 etaplı bir strateji bulunuyor. Bu stratejiyse, vatandaşlara sağlanan erişimi kolay ve tesirli bir geri dönüşüm sistemi, kapsamlı farkındalık kampanyası ile teşvik ve vergi tedbirlerinden oluşuyor. Galler’de vatandaşlar yaşadıkları konutlara yahut apartmanlara nazaran atık kutularına sahip oluyor ve atık toplama alanları bulunuyor. Günlük toplanan 3 farklı kümedeki atıkların yanı sıra, bahçe atıkları, Mart ve Aralık ayları ortasında 2 haftada bir toplanıyor.

Galler’de Denbighshire belediyesinin halkın çöplerini ayrıştırıp ayrıştırmadıklarını izlemek gayesiyle çöp kutuları ve konteynerlerine mikroçip takacağı da açıklandı. Kelam konusu adımla atıkları ayrıştırmayanların yakalanarak ceza kesilmesi hedefleniyor.

İsveç: Boş şişelere para

Geri dönüşümde üst sıralarda yer alan İsveç’te, evsel atıkların yüzde 99’dan fazlası geri dönüştürülüyor ve halkın önemli bir çöp ayrıştırma kültürü var. İsveçliler çöplerini belirlenen kategorilere nazaran ayırarak her birinin üzerinde hangi tıp çöpün atılacağının fotoğrafları olan konteynerlere atıyor. Üstelik çöp poşetlerinde biriktirdikleri çöpleri bidonlara dökerken, çöp poşetini de plastik bidona atma zorunlulukları var. İsveç’in farklı bölgelerinde kullanılan bir başka yolsa, vatandaşların çöplerini farklı renkli poşetlere koymak zorunda olması.

Atıkların yarıya yakını elektrik, ısıtma ve soğutma sistemleri için güce çevrilirken, komşu ülkeler İsveç’e para ödeyerek çöp satıyor. Yakma sürecini İsveç’in konseyi sisteminde daha uygun maliyete yaptırarak, ortaya çıkan metal küllerini de geri alıyor. Bununla birlikte, İsveç sokaklarında şişe, teneke yahut kutu çöp görülmemesinin en kıymetli nedenlerinden biri de karşılığında para alınması. Her türlü plastik ve metal kutusu çabucak hemen tüm süpermarketlerde bulunan geri dönüşüm makinelerine iade edilerek depozito alınıyor.